उन्हाळ्यात मृदा आरोग्य कसे टिकवावे?

प्रस्तावना

उन्हाळ्यात उष्णतेमुळे मृदा (माती) कोरडी होते, तिच्यातील सजीव घटक नष्ट होऊ शकतात आणि जमिनीची सुपीकता कमी होते. परिणामी, शेतीच्या उत्पादनावर परिणाम होतो. म्हणूनच उन्हाळ्यात मृदा आरोग्य टिकवणे अत्यंत गरजेचे आहे.

या लेखात आपण उन्हाळ्यात मृदा आरोग्य टिकवण्यासाठी १० प्रभावी उपाय पाहणार आहोत.

---

१.आच्छादन (Mulching) करा

आच्छादन म्हणजे मातीच्या पृष्ठभागावर जैविक किंवा अजैविक पदार्थांचा थर पसरवणे. यामुळे मृदेतील ओलावा टिकतो आणि ताण पडत नाही.

आच्छादनाचे फायदे:

• जमिनीतील ओलावा टिकतो
• तणांची वाढ कमी होते
• मृदेसोबत जैविक पदार्थ मिसळल्याने सुपीकता वाढते

काय वापरता येईल?

• काडीकचरा, पालापाचोळा
• सेंद्रिय खत, नारळाच्या शेंड्या
• प्लास्टिक मल्चिंग शीट (उच्च तंत्रज्ञान)

आच्छादन प्रकार खालीलप्रमाणे:

1. सेंद्रिय मल्चिंग (Organic Mulching)

हे नैसर्गिकरित्या विघटनशील पदार्थांपासून तयार होते आणि मातीसाठी उपयुक्त ठरते.

उपप्रकार:

1. गवत मल्चिंग – कोरडे गवत किंवा कुरडया टाकून जमिनीचे आच्छादन करतात.

2. पानांचे मल्चिंग – गळालेली पाने किंवा झाडांची पालापाचोळा वापरला जातो.

3. शेणखत व कंपोस्ट मल्चिंग – शेणखत, गांडूळ खत किंवा कंपोस्ट मातीवर टाकले जाते.

4. खतसामग्री मल्चिंग – नारळाच्या शेंडी, ऊसाच्या पाचट, भाताच्या तुडी, गव्हाच्या काड्या यांचा समावेश.

5. लाकडाच्या भुशाचे मल्चिंग – आरीच्या भुशाने झाडांचे आच्छादन करतात.

2. असेंद्रिय मल्चिंग (Inorganic Mulching)

हे नैसर्गिकरीत्या विघटन न होणाऱ्या पदार्थांपासून बनवले जाते आणि दीर्घकाळ टिकते.

उपप्रकार:

1. प्लास्टिक मल्चिंग – काळ्या किंवा चंदेरी प्लास्टिक शीटचा उपयोग केला जातो.

2. पॉलिथिन मल्चिंग – अल्ट्राव्हायोलेट संरक्षित पॉलिथिन वापरले जाते.

3. ग्रॅव्हल किंवा खडी मल्चिंग – मातीच्या तापमान नियंत्रणासाठी लहान दगड किंवा खडी वापरली जाते.

4. रबर मल्चिंग – जुन्या टायरपासून बनवलेले तुकडे जमिनीवर टाकले जातात.

---

२.ठिबक सिंचन प्रणालीचा अवलंब करा

उन्हाळ्यात पाण्याचा योग्य उपयोग होण्यासाठी ठिबक सिंचन हा सर्वोत्तम उपाय आहे. यामुळे पाणी थेट मुळांपर्यंत पोहोचते आणि वाया जात नाही.

फायदे:

• पाण्याची बचत होते
• जमिनीतील ओलावा टिकतो
• झाडांची चांगली वाढ होते

ठिबक सिंचनाचे प्रकार

ठिबक सिंचन म्हणजे पाण्याचा थेंबथेंब करून झाडाच्या मुळाशी पुरवठा करणारी आधुनिक पद्धत. या पद्धतीमुळे पाण्याचा अपव्यय कमी होतो आणि उत्पादनवाढ होते. ठिबक सिंचनाचे प्रमुख प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत:

---

1. सरळ ठिबक सिंचन (Surface Drip Irrigation)

या पद्धतीत ठिबक नळ्या जमिनीच्या वरती टाकल्या जातात.
✅ योग्य पिके: भाजीपाला, फळझाडे, ऊस, फूलशेती
✅ फायदे: सहज देखभाल, कमी खर्च

---

2. जमिनीखालील ठिबक सिंचन (Subsurface Drip Irrigation – SDI)

यामध्ये ठिबक नळ्या जमिनीच्या 5-15 सेमी खाली पुरल्या जातात.
✅ योग्य पिके: द्राक्षे, डाळिंब, केळी, कपाशी
✅ फायदे: बाष्पीभवन कमी, तणांची वाढ कमी

---

3. ओपन ड्रिप सिंचन (Open Drip System)

या पद्धतीत ठिबक नळ्या जमिनीवर ठेवून प्रत्येक झाडाच्या मुळाशी पाणी दिले जाते.
✅ योग्य पिके: लिंबू, नारळ, पपई, भाजीपाला
✅ फायदे: कमी खर्च, साधे तंत्रज्ञान

---

4. पॉईंट सोर्स ठिबक (Point Source Drip System)

या प्रकारात ठिबक नळीत ठराविक अंतरावर ठिबक टाक्या (ड्रिपर) बसवलेल्या असतात.
✅ योग्य पिके: मोठी फळझाडे, ऊस
✅ फायदे: पाणी फक्त झाडाच्या मुळाशी जाते, पाण्याची बचत

---

5. लाईन सोर्स ठिबक (Line Source Drip System)

या पद्धतीत संपूर्ण लाईनवर ठिबक टाक्या असतात, त्यामुळे संपूर्ण ओळीत पाणी मिळते.
✅ योग्य पिके: भाजीपाला, कांदा, टोमॅटो
✅ फायदे: संपूर्ण ओळीतील झाडांना समान पाणी

---

6. मल्चिंग सोबत ठिबक सिंचन (Drip with Mulching)

या पद्धतीत प्लास्टिक मल्चिंगच्या खाली ठिबक नळ्या बसवतात.
योग्य पिके: द्राक्षे, केळी, डाळिंब, भाजीपाला
फायदे: पाण्याचा जास्तीत जास्त वापर, तण नियंत्रण

---

ठिबक सिंचनाचे फायदे:

•  50-70% पाणी बचत होते.
•  उत्पादन 20-40% वाढते.
•  खत व्यवस्थापन सोपे होते.
•  तणांचा त्रास कमी होतो.
•  जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.

तुम्हाला कोणत्या पिकासाठी ठिबक सिंचन आवश्यक आहे?

---

३.गांडूळखत व सेंद्रिय खताचा वापर वाढवा

गांडूळ खत आणि शेणखत हे मृदेसाठी वरदान ठरतात. हे सेंद्रिय पदार्थ मृदेची संरचना सुधारतात आणि आवश्यक पोषक घटक पुरवतात.

सेंद्रिय खताचे फायदे:

• मृदेतील जैविक सक्रियता वाढते
• सुपीकता सुधारते
• जमिनीतील पाणी धारण करण्याची क्षमता वाढते

---

४.हिरवळीची शेती (Green Manuring) करा

हिरवळीच्या खतासाठी शेंगवर्गीय पिके उगवून नंतर ती मृदेत मिसळली जातात. ही प्रक्रिया मृदेतील नायट्रोजनचे प्रमाण वाढवते आणि जमिनीचा पोत सुधारतो.

उदाहरणार्थ:

• सनी हेम्प
• ढेंगळा
• गवार

---

५.खोल नांगरणी टाळा

उन्हाळ्यात खोल नांगरणी केल्यास जमिनीतील ओलावा लवकर निघून जातो. त्यामुळे उन्हाळ्यात जमिनीची हलकी मशागत करावी आणि जास्त नांगरणी टाळावी.

पर्यायी उपाय:

• नांगरणीऐवजी माती हलकी सैल करावी
• आच्छादनाचा वापर करावा

---

६.मिश्रपीक पद्धती अवलंबा

मिश्रपीक प्रणालीमुळे जमिनीत विविध पोषक घटक टिकून राहतात आणि मृदेत विविध प्रकारचे जिवाणू कार्यरत राहतात.

उदाहरणार्थ:

• मका + डाळिंब
• तूर + ऊस
• गहू + हरभरा

---

७.कंपोस्ट खत तयार करा व वापरा

शेतातच कंपोस्ट खत तयार केल्यास मृदेला आवश्यक घटक मिळतात आणि कचऱ्याचे पुनर्वापर होते.

कसे तयार कराल?

• शेणखत, पालापाचोळा, ओला कचरा यांचे मिश्रण करावे
• २-३ महिने कुजवून चांगले खत तयार करावे

---

८.कार्बनयुक्त पदार्थांचा वापर वाढवा

कार्बनयुक्त पदार्थांमुळे मृदेतील जैविक प्रक्रिया सुधारतात आणि सुपीकता वाढते.

वापरण्यासाठी योग्य घटक:

• निंबोळी पेंड
• सुके गवत
• लाकडाची भुकटी

---

९.पाणी संधारण तंत्रांचा अवलंब करा

पाण्याची बचत करण्यासाठी आणि मृदेत ओलावा टिकवण्यासाठी विविध तंत्रांचा वापर करावा.

तंत्रे:

• मातीत सेंद्रिय पदार्थ मिसळणे
• तडका पडणारी माती टाळण्यासाठी योग्य खत वापरणे

---

१०.स्थानिक हवामानावर आधारित उपाययोजना करा

हवामानानुसार मृदा आरोग्य सुधारण्यासाठी योग्य उपाययोजना करावी.

उदाहरणार्थ:

• जास्त उष्णतेच्या भागात छायानिर्मिती करावी
• उन्हाळ्यात कमी पाणी लागणारी पिके घ्यावीत

संदर्भ:

https://www.google.com/search?q=%E0%A4%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4+%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A6%E0%A4%BE+%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF&sca_esv=a8ceca4dfe58fbed&rlz=1C1VDKB_enIN1146IN1148&ei=AbbuZ-aMBdGL4-EPyL2t0QY&ved=0ahUKEwimkaiFo7yMAxXRxTgGHcheK2oQ4dUDCBA&uact=5&oq=%E0%A4%89%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A4+%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A6%E0%A4%BE+%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF&gs_lp=Egxnd3Mtd2l6LXNlcnAiPuCkieCkqOCljeCkueCkvuCks-CljeCkr-CkvuCkpCDgpK7gpYPgpKbgpL4g4KSG4KSw4KWL4KSX4KWN4KSvMgUQIRigATIFECEYoAEyBRAhGKABMgUQIRifBTIFECEYnwUyBRAhGJ8FSM0XUJUKWJUKcAF4AZABAJgBsQKgAd4CqgEFMS4zLTG4AQPIAQD4AQH4AQKYAgOgAq8DqAIUwgIUEAAYgAQYkQIYtAIYigUY6gLYAQHCAhQQABiABBjjBBi0AhjpBBjqAtgBAcICEBAAGAMYtAIY6gIYjwHYAQLCAhAQLhgDGLQCGOoCGI8B2AECmAMo8QVQe1Dv4xu0kroGBAgBGAe6BgYIAhABGAqSBwUyLjMtMaAHqhKyBwUxLjMtMbgHhwM&sclient=gws-wiz-serp